Rys historyczny powiatu kluczborskiego

Główne zręby osadnictwa średniowiecznego na Ziemi Kluczborskiej związane były z szeroką akcją osadniczą II połowy XIII wieku. To wówczas prawa miejskie uzyskały trzy miasta tego subregionu: Wołczyn w 1261 r., Byczyna w 1268 r. oraz Kluczbork - dotychczasowa osada targowa - otrzymał dokument lokacyjny z rąk Henryka IV Probusa w 1274 r., stając się głównym ośrodkiem gospodarczo - administracyjnym Ziemi Kluczborskiej. Znajdujący się tutaj sąd był organem apelacyjnym dla mieszkańców wsi, odwołujących się od wyroków sądów wiejskich. Osadnictwo wiejskie bowiem na tych terenach sięga również XIII wieku, np. lokacja Chocianowic nastąpiła już w 1213 r., Laskowic w 1239 r., a Lasowic Wielkich i Małych w 1292 r.

Kolejne lata to okres systematycznego rozwoju miast, mimo bardzo częstych zmian właścicieli ziemi kluczborskiej, przekazujących miasta w darowiźnie, jako spadek czy w zastaw za długi. Na krótko /1341-1356/ Kluczbork, Byczyna i Wołczyn znalazły się we władaniu Kazimierza Wielkiego, który oddał Ziemię Kluczborską królowi Czech – Karolowi II w zamian za księstwo warszawskie. W sumie najdłużej ziemia kluczborska pozostawała w posiadaniu władców piastowskiej linii brzeskiej, aż do jej wygaśnięcia w roku 1675.

W 1430 roku Ziemia Kluczborska została ogarnięta ruchem husyckim. Kluczbork zajęty przez husytów stał się centrum tego ruchu na Śląsku i równocześnie obiektem ataków sił antyhusyckich, systematycznie podejmujących próby zdobycia miasta. Ponieważ próby te nie dały rezultatu, przystąpiono do negocjacji i za ekwiwalent pieniężny Byczyna i Kluczbork zostały wykupione z rąk husytów w 1433 r., zaś Wołczyn pozostawał w ich rękach do 1436 r., po czym przeszedł na stałe pod władanie książąt oleśnickich. Kluczborkiem i Byczyną władali książęta opolscy, ostatecznie w 1536 r., dzięki staraniom Ferdynanda I, Kluczbork wraz z Byczyną powróciły do księstwa brzeskiego, pozostając w nim aż do wygaśnięcia rodu.
Na lata panowania Fryderyka II i Jerzego II przypadł na tych terenach rozwój reformacji. Mimo początkowego oporu związanych z miastem Krzyżowców z czerwoną gwiazdą oraz mieszczan, wiara ewangelicka zaczęła się rozszerzać, obydwa kościoły w Kluczborku oddano ewangelikom, w Wołczynie i w Kluczborku otwarto specjalne szkoły dla polskich pastorów na tym terenie. W efekcie mieszczanie kluczborscy pozostali wierni luteranizmowi w latach następnych. Oprócz sfery religijnej reformacja wpłynęła także na życie miasta: nastąpiło zdecydowane wzmocnienie władzy książęcej kosztem praw samorządu miejskiego.

W II połowie XVI wieku Ziemia Kluczborska stała się widownią walk między siłami polskimi i habsburskimi. Ubiegający się o tron polski arcyksiążę Maksymilian Habsburg został pokonany w bitwie pod Byczyną przez kanclerza i hetmana koronnego Jana Zamojskiego 24 stycznia 1588 roku.

Trudny okres w dziejach tej ziemi to czasy wojny trzydziestoletniej, toczonej między zwolennikami protestantyzmu a katolicyzmu, w wyniku której miasta były wielokrotnie plądrowane. Dopiero zakończenie wojny przyniosło warunki do rozwoju tego regionu. Pokój westfalski /1648 r./ przyznał księstwom brzeskiemu i oleśnickiemu, a więc całej ziemi kluczborskiej wolność wyznania augsburskiego. Dzięki temu Kluczbork stał się ośrodkiem kulturalnym polskich protestantów, osiedlających się tutaj i w innych okolicznych miejscowościach prześladowanych arian. Jest to również czas rozkwitu byczyńskiego gimnazjum, słynącego z wysokiego poziomu nauczania.

Po śmierci ostatniego księcia brzeskiego, Kluczbork i Byczyna przypadły Habsburgom, zaś w 1742 r. wraz z całym Górnym i Dolnym Śląskiem przeszły pod panowanie pruskie. Sytuacja nie uległa zmianie mimo kolejnych wojen śląskich. Ostatecznie ziemia kluczborska pozostała pod panowaniem niemieckim prawie 200 lat, Kluczbork i Byczyna jako miasta królewskie, zaś Wołczyn - pozostający w rękach magnackiego rodu Posadowskich był miastem prywatnym, aż do reformy ustrojowej Steina i Hardenberga zapoczątkowanej w 1807 r., zwieńczonej nowym podziałem administracyjnym, który spowodował, że od 1816 r. Kluczbork stał się miastem powiatowym. Do powiatu, obok gmin wiejskich weszły Byczyna i Wołczyn.

Przygraniczne położenie powiatu kluczborskiego wpływało niekorzystnie na jego rozwój, sytuacja nieco się poprawiła dzięki budowie linii kolejowej /pierwszy odcinek: Oleśnica – Namysłów - Kluczbork - Fosowskie w 1868 r./. W sumie aż do okresu międzywojennego powiat pozostał tradycyjnym obszarem rolniczym, ze słabo rozwiniętą infrastrukturą przemysłową, choć to wówczas powstały zalążki funkcjonujących obecnie zakładów: w 1893 r. powstała fabryka drożdży – dzisiejszy Lesaffre Bio-Corporation Sp. z o.o., czy zakład metalowy powstały w Kluczborku w 1905 r., obecna Fabryka Maszyn i Urządzeń „Famak”.

II wojna światowa przyniosła zasadnicze zmiany, powiat przestał być obszarem nadgranicznym, dokonała się również znaczna wymiana ludności. Jednak już w kwietniu powołano Starostwo Powiatowe w Kluczborku, które dokonało wstępnego podziału administracyjnego Ziemi Kluczborskiej, a ostateczny podział został zatwierdzony rozporządzeniem wojewody śląsko - dąbrowskiego z 27 XI 1945 r. i obowiązywał do 1975 roku. Ponownie powiat kluczborski rozpoczął działalność w styczniu 1999 roku.

Fakty znane i nieznane:

• W latach 1621–1622 w Kluczborku funkcjonowała mennica na mocy przywileju udzielonego przez księcia brzeskiego Jana Chrystiana.
• W 1991 r. na kluczborskiej wieży ratuszowej zamontowano nowy mechanizm zegarowy sterowany drogą radiową przez cezowy zegar atomowy we Frankfurcie nad Menem.
• W XVIII w. powstały tzw. Huty Kluczborskie (m in. w Zagwiździu) wykorzystujące miejscowe surowce – rudę darniową, drewno i wodę. Dostarczały żelazo na potrzeby armii i gospodarki pruskiej (okolice Kluczborka stały się zbrojownią Prus).
• W Kraskowie w 1765 r. założono pierwszy cmentarz żydowski na Ziemi Kluczborskiej. Obok kirkutu zbudowano drewnianą synagogę, szkołę i łaźnię rytualną. Budynki spłonęły w 1876 r.
• Sieć wodna i kanalizacyjną budowano w Kluczborku w latach 1907–1909. Na potrzeby wieży ciśnień rozebrano górną część wieży zamkowej, a następnie ją przebudowano. Do dziś na terenie miasta można zobaczyć studzienki kanalizacyjne z przedwojenną nazwą – Kreuzburg.
• Budynek „starej” poczty stoi na miejscu dawnego cmentarza. Nazywany bywał „szpitalnym”, ponieważ obok znajdował się szpital wybudowany na fundamentach starego, należącego do rycerzy krzyżowców. Pochówków na nim zaprzestano w 1815 r.
• W Kluczborku urodził się hitlerowski zbrodniarz wojenny Kurt Daluege. Mieszkał najprawdopodobniej przy obecnej ul. Wolności. W latach 1936-1942 stał na czele Głównego Urzędu Policji Porządkowej. Był w tym czasie drugą po Himmlerze najbardziej wpływową osobą w szeregach SS. Był sądzony za zbrodnie wojenne i skazany na karę śmierci, wyrok wykonano w 1946 roku.
• Twórca berlińskiej Bramy Brandenburskiej, Carl Gotthard Langhans, nie tylko zaprojektował, ale również osobiście kierował pracami budowlanymi Zakładu dla Ubogich przy ulicy Zamkowej. Jego dziełem jest też piramida grobowcowa przy kościele w Rożnowie oraz pałac w Maciejowie.
• Po wojnie, przez ponad rok (kwiecień 1945 – październik 1946) miasto nosiło nazwę Kluczborek, Wołczyn krótko był Wałczynem.
• W Kluczborku funkcjonował browar, zbudowany w XVII wieku przy ul. Zamkowej. Miał zarządcę podlegającemu księciu brzeskiemu. Piwo produkowano w nim do 1948 r., potem była w nim rozlewnia oranżady i wody sodowej. Pozostał po nim komin i fragment budynku.
• Przed wojną działała w Kluczborku loża masońska, siedzibę miała przy obecnej ulicy Mickiewicza. Do dziś na kilku budynkach w mieście, a także na nagrobkach cmentarnych można znaleźć symbole masońskie.
• Pierwsze kino w Kluczborku działało od roku 1910 w sali hotelu znajdującego się w rynku.
• 17.10.1929 r. nisko nad Kluczborkiem przeleciał majestatyczny sterowiec „Graf Zeppelin”, było to naprawdę wielkie wydarzenie dla mieszkańców.
• Leśna Górka została sztucznie usypana w 1926r. Budulcem posłużyła zwożona furmankami ziemia pozyskiwana z wyrobisk przy regulacji rzek. Była częścią toru saneczkowego, jego pozostałości zachowały się do dziś.
• Wyświęcony w roku 1861 w Wołczynie katolicki kościół zaprojektował wrocławski archidiecezjalny architekt Alexius Langner. Miał duże doświadczenie – m.in. przez 9 lat pracował przy wznoszeniu Katedry w Kolonii.
• W roku 1944 pod Gierałcicami rozbił się niemiecki samolot Ju 390 w czasie wykonywania lotu testowego, Zginęła cała załoga, 11 żołnierzy pochowano na cmentarzu w Wołczynie.
• Szymonków słynął w XIX wieku z hodowli owiec rasy szymonkowskiej, które otrzymywały nawet wyróżnienia na targach europejskich.
• Chocianowicka orkiestra dęta działa od pierwszej połowy XIX wieku.
• W 1783 roku Laskowice odwiedził król pruski Fryderyk II Wielki.
• Przy drodze z Byczyny do Roszkowic znajduje się zagajnik na szczycie niewielkiego wzniesienia. Podobno pochowano tam część poległych w bitwie w 1588 r.
• Istniało wierzenie, że żołnierz po zabiciu wroga na wojnie, będzie rozgrzeszony, gdy palcem wydrąży otwór w ścianie kościoła ewangelickiego w Byczynie. Potwierdzeniem tego faktu mają być liczne wgłębienia w jego murach.